Om biodiversiteit te behouden heeft onze natuur rechten nodig

Professor mr. dr. Tineke Lambooy (Nyenrode Business Universiteit) legt uit waarom het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan entiteiten van natuur zoals een bos of een rivier kan bijdragen aan het behoud van biodiversiteit. Zij onderzoekt nieuwe governance modellen gericht op behoud van natuurlijke ecosystemen en waarborging voor toekomstige generaties.

De herbepaling van onze relatie tot de natuurlijke wereld is de grootste uitdaging van de 21^e eeuw. Recente, alarmerende rapporten laten zien dat wij ecosystemen, plant- en diersoorten met massavernietiging bedreigen als we nu geen actie ondernemen. Dit geldt ook voor de inheemse volkeren en culturen die in die ecosystemen wonen. Ook zij worden in hun voortbestaan bedreigd. Voorbeelden zijn de indiaanse bevolking in het Amazonegebied, de Inuit in de Arctische regionen en de zee-nomaden die in de Indische Oceaan wonen in gebieden met koraalriffen. Het antropocentrische paradigma heeft ertoe geleid dat wij nu geconfronteerd worden met een grootschalige reductie in de biodiversiteit, uitputting van natuurlijke bronnen en het uitsterven van volkeren. Het tijdperk van groei heeft duidelijk zijn grenzen bereikt.

Zoals blijkt uit meerdere onderzoeken is de natuur op veel plekken in de wereld niet voldoende beschermd. Samen met anderen, onderzoek ik welke innovatieve governance modellen er zijn en worden ontwikkeld om de situatie te verbeteren: Wie beslist wat over de natuur? Wie voert de regie daarvan? Hoe kunnen we de manier waarop we naar de natuur kijken veranderen? Zouden we de natuur zelf rechten kunnen geven?

Bij publieke- of private beslissingen met betrekking tot landconversie of ander gebruik van de natuur, zit de natuur zelf niet aan tafel als belanghebbende. Overheidsinstellingen, bedrijven en andere organisaties zijn in de discussie vertegenwoordigd en zij bepalen dus wat er gebeurt met een rivier, een meer, een bos, een gebergte, etc. Zij bepalen in hoeverre een bepaald gedeelte van de natuur gebruikt kan worden voor economische gebruik of zelfs kan worden vernietigd. Het belang van de intrinsieke waarde van de natuur wordt vaak niet besproken of meegewogen in de besluitvorming.  

Internationaal en nationaal zijn er veel verdragen en wetten die het doel hebben natuurgebieden en kwetsbare planten- en dierensoorten te beschermen. Deze zijn van groot belang voor wat betreft het formuleren van de normen. Toch wijst de huidige situatie uit dat deze juridische instrumenten onvoldoende effectief zijn. In de huidige situatie wint economisch belang het meestal van het ecologisch belang. Dat geldt zelfs voor natuurgebieden die de status hebben van nationaal park of UNESCO-werelderfgoed.

Het toekennen van rechten aan entiteiten van natuur, zoals aan een berg, een rivier of een bepaald natuurgebied, klinkt vreemd, maar het is een nieuwe trend. In verschillende landen verspreid over alle continenten is dat de afgelopen jaren al gebeurd. Daarnaast zijn er veel lopende initiatieven. Wanneer een natuurentiteit rechtspersoonlijkheid krijgt, betekent dit dat wij die entiteit gaan beschouwen als een juridisch subject in plaats van juridisch object. Wereldwijd zijn er 369 initiatieven gestart om rechten toe te kennen aan de natuur. Een meerderheid van deze initiatieven was succesvol: een stuk natuur, een specifiek dier of dierencategorie heeft nu zelf rechten. Het gaat meestal om initiatieven van burgers en NGO’s die het de hoogste tijd vinden om respect te tonen voor onze leefomgeving. Daarnaast spelen culturele overtuigingen een rol.

Het voorbeeld van de Maori’s volgen: de Whanganui Rivier

Een voorbeeld hiervan is Nieuw-Zeeland: inheemse Maori stammen hadden aan de Staat Nieuw-Zeeland voorgesteld om rechten aan de Whanganui Rivier toe te kennen. Enerzijds wilden zij zeggenschap hebben over de visrechten in de Rivier om deze tegen overexploitatie te beschermen, anderzijds geloven de Maori’s dat hun welzijn en dat van de Rivier een en dezelfde zijn. De Rivier wordt als een spirituele entiteit gezien en zij noemen deze ‘Te Awa Tupua’, dat is: ‘Rivier van heilige kracht’. De Rivier wordt gezien als een levend wezen en als een voorouder en levensbronnen voor de Maori’s. Zij voelen zich in hoge mate verantwoordelijk voor en verbonden met het welzijn en de gezondheid van de Rivier.

In 2017, na vele tientallen jaren, werd het ‘Whanganui River Pact’ gesloten tussen de Nieuw-Zeelandse overheid en de Maori’s. Onderdeel van deze wettelijke regeling was de erkenning van de Rivier als rechtspersoon. De Rivier heeft nu de rechten, plichten, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van een rechtspersoon. In de wet is bepaald hoe deze rechtspersoon wordt vertegenwoordigd (door ‘bewaarders’). We kunnen concluderen dat het kosmische wereldbeeld van de inheemse bewoners daarmee in de wet werd geïntegreerd.

 

Twee andere rivieren met rechtspersoonlijkheid

Andere rivieren met rechtspersoonlijkheid zijn de rivier de Ganges in de Indiase Staat Uttarakhand en de Turag Rivier in Bangladesh. In beide gevallen is de rechtspersoonlijkheid van de rivier door de Hoge Raad toegekend, respectievelijk de Hoge Raad van de Staat Uttarakhand en de Hoge Raad van Bangladesh. In beide Hoge Raad-uitspraken zijn vertegenwoordigers van de rivieren aangewezen, die zich moeten houden aan de ecologische doelen en normen zoals in de uitspraken uiteengezet. Vooralsnog is echter in Uttarakhand de uitvoering van de uitspraak opgeschort. De reden is dat de rechterlijke uitspraak door de regering van Uttarakhand is voorgelegd aan de Hoge Raad van India voor heroverweging.

Veel mensen zijn afhankelijk van deze rivieren voor hun dagelijkse bezigheden: voor water, irrigatie, wassen, transport via bootjes, etc. De lokale gemeenschappen vonden de vervuiling van de Ganges en de Turag onacceptabel, te meer omdat ‘Ganga’ de Hindoestaanse godin van zuivering en vergeving is. Vandaar deze burgerinitiatieven om voor de rechter rechtspersoonlijkheid te eisen voor de twee rivieren, daarbij hopend op een betere bestuurlijke aanpak. Verder speelde in Bangladesh nog een andere reden: de rivier de Turag was aan het verdwijnen doordat bedrijven en overheden zand en vervuilde grond in de rivier stortten om daarop industriële gebouwen te realiseren. 

Hoe zien wij de natuur?

Deze drie burgerinitiatieven hebben ertoe geleid dat er overheids- en gerechtelijke beslissingen zijn genomen, die erop gericht zijn de wettelijke status van de drie rivieren te veranderen. Ze worden niet langer gezien als een juridisch object, maar meer als een juridisch subject. Ik geloof dat het invoeren van dit soort innovatieve governance modellen het bewustzijn aangaande natuurbehoud kan wijzigen. Het brengt een nieuwe dynamiek in ons denken over de natuur. Indien de natuur zelf beslissingen kan nemen die bovendien haar eigen belang mogen dienen, zien we de natuur in een ander licht. Op die manier wordt de intrinsieke waarde van natuurentiteiten expliciet gemaakt. Hopelijk leidt dat ook tot meer waardering van die intrinsieke waarde. Door juridisch te erkennen dat de natuur een stem heeft, kan dat een systemische verandering teweeg brengen in ons denken over onszelf in relatie tot die natuur. Immers, mens en natuur hebben beiden recht te bestaan, te ontwikkelen en te groeien.

 

Rechten geven aan de Waddenzee?

In ons onderzoek verkennen wij de mogelijkheden om rechten toe te kennen aan het Nederlandse gedeelte van de Waddenzee. Dit natuurgebied is zeer bekend om zijn biodiversiteit, o.a. vanwege de miljoenen trekvogels die ieder jaar langskomen. De Waddenzee is een uniek getijdengebied, dat is aangewezen als UNESCO Werelderfgoed. Laten we het behandelen als een erfgoedgebied, zodat ook toekomstige generaties daarvan kunnen genieten.

Onlangs hebben wij een bijdrage ontvangen van het INNO-Fonds van het Wereld Natuur Fonds voor onderzoek naar mogelijkheden om ‘Rights of Nature’ in Nederland te introduceren. We betrekken daarbij wetenschappelijke experts en stakeholders. Onderzoeksresultaten kunnen ook relevant zijn voor andere bijzondere ecosystemen in Nederland, zoals de Biesbosch.