Voor betere aanpak fraude moeten we klokkenluiders gaan belonen

De strijd tegen fraude blijkt telkens weerbarstig. De toeslagenaffaire laat zien dat de overheid in die strijd soms doorslaat. Tal van boekhoudschandalen tonen dat accountants niet voldoende in staat zijn – en te vaak evenmin de juiste wil en houding laten zien – om fraude te ontdekken. Onderzoeken naar de naleving van de anti-witwasregelgeving door de grootbanken heeft weliswaar schikkingen voor aanzienlijke bedragen tot gevolg, maar tot vervolging – laat staan veroordeling – van de verantwoordelijken is het nog nauwelijks gekomen.

Daarentegen weten onderzoeksjournalisten met menig primeur op het gebied van fraude en misbruik de voorpagina’s en journaals te halen. Onderzoeksjournalist Günter Wallraff is er in Duitsland befaamd om. Journalist Dan McCrum (Financial Times), speelt een indrukwekkende hoofdrol in de ontrafeling en ontmanteling van het Duitse betaalbedrijf Wirecard. In eigen land zijn er eveneens legio voorbeelden te noemen, bijvoorbeeld de onthulling van de Panama-papers waaraan journalisten van het FD, Investico en Trouw meewerkten. En zo gaf het televisieprogramma Zembla begin deze eeuw de aanzet tot het onderzoek van de Parlementaire Enquêtecommissie Bouwnijverheid naar bouwfraude.

Rol politici

Bij het laatste voorbeeld speelden politici eveneens een belangrijke rol. Toenmalige Kamerleden Rob van Gijzel (PvdA) en Gerd Leers (CDA) wisten het verhaal van klokkenluider Ad Bos, die bij hen aanklopte met het bewijs van grootschalige fraude in de bouwsector, op juiste waarde te schatten. Pieter Omtzigt (CDA) en Renske Leijten (SP) reageerden eveneens alert op allerhande signalen die zij kregen van benadeelden. Hun vasthoudendheid heeft het beeld in de toeslagenaffaire doen kantelen: geen fraude door burgers, maar verdoezeling van uiterst relevante feiten door de overheid.  

Het onderzoek naar de bouwfraude heeft tot een andere aanpak van kartelfraude geleid. Deelnemers aan een kartel worden via een zogeheten clementieregeling door de overheid verleid om uit het kartel te stappen en andere karteldeelnemers te verraden. In ruil daarvoor wordt aan de klikkende karteldeelnemer geen boete opgelegd. Het gaat om een regeling die niet door iedereen wordt gewaardeerd. Het klikken roept, net als de lopende discussie over de avondklok, associaties op met oorlogstijd. Het zou daarom niet passend zijn dat de overheid het spelen van klikspaan stimuleert en dat het dan ook nog wordt beloond. Wat daar ook van zij, feit is dat door onderzoeksjournalisten, klokkenluiders, vasthoudende politici en klikspanen zaken aan het licht komen die op de traditionele wijze door de overheid en bijvoorbeeld accountants niet naar boven komen. Hetgeen de vraag oproept of daar dan ook niet meer de focus op moet worden gericht.

Amerikaans voorbeeld

In dat licht nam ik recentelijk kennis van het jaarverslag van het ‘Whistleblower Program’ dat de Securities and Exchange Commission (SEC) aan het Amerikaanse Congres heeft uitgebracht. Klokkenluiders kunnen in het kader van dat programma een beloning krijgen indien de zaken die zij aanbrengen door de overheid succesvol kunnen worden afgewikkeld, boetes worden geïnd en het wederrechtelijk verkregen voordeel van fraudeurs kan worden afgenomen. In de tien jaar dat het Amerikaanse klokkenluidersprogramma van de SEC loopt, is ruim $2,7 mrd aan financiële sancties opgelegd. Daarvan is meer dan $850 mln teruggevloeid naar benadeelde partijen. In totaal 106 klokkenluiders ontvingen bij elkaar $562 mln aan beloning. Bedragen die een stijgende lijn vertonen: na de verslagperiode is een beloning van $114 mln aan een klokkenluider toegekend.

Een aantal jaren geleden toonde ik mij kritisch over dit soort programma’s en beloningen. Onder meer omdat dit niet oprechte klokkenluiders zou kunnen stimuleren tot ‘bounty hunting’. Telkens falende overheden en boekhoudschandalen die bij voortduring blootleggen dat accountants onvoldoende in staat zijn op het gebied van fraude waar te maken wat zij beloven, doen mij kantelen: ik heb steeds meer geloof en vertrouwen in de effectiviteit van het steunen en belonen van klokkenluiders. De toeslagenaffaire heeft laten zien dat kritische signalen van lagere ambtenaren door hun meerderen werden genegeerd. Casuïstiek zoals de witwasaffaire bij ING toont hetzelfde beeld. Het zijn voorbeelden die het waard maken om klokkenluiders niet alleen te beschermen, maar ook om deze te belonen.