Digitaal fiscaal toezicht met een menselijk gezicht?

In het laatste decennium is de omgeving waarin belastingdiensten opereren drastisch veranderd. De complexiteit van wet- en regelgeving is toegenomen, politiek en maatschappij ventileren publiekelijk hun verwachtingen en digitalisering en technologie zorgen voor disrupties in de economie en voor nieuwe bedrijfsmodellen. In 2020 is daar de COVID-19-pandemie, en de mogelijke economische gevolgen daarvan, bijgekomen. Dit betekent dat de manier waarop we leven en werken drastisch is veranderd en het einde hiervan nog lang niet in zicht is. Deze omstandigheden zijn ook van invloed op de werkwijze van een belastingdienst en daarmee op het fiscale toezicht.

Voordat de coronacrisis haar intrede deed, waren belastingdiensten wereldwijd op zoek naar mogelijkheden om hun manier van werken effectiever en efficiënter te maken. Dit deden zij door gebruik te maken van grote hoeveelheden data door de toegenomen digitalisering en technologie. Dit geeft belastingdiensten de mogelijkheid om bijvoorbeeld hun interne processen efficiënter te maken, hun risicoanalyse te verbeteren en hun fraude detectie te verbeteren (OECD, 2016, pag. 19).

Digitalisering; plussen en minnen

Digitalisering en technologie hebben veel te bieden en zorgen er tijdens de COVID-19 crisis voor dat privé en werk zo goed mogelijk doorgang kunnen vinden. Voorbeelden zijn het online kopen van goederen, online boodschappen doen of maaltijden bestellen, maar ook het werken vanuit huis, digitaal onderwijs volgen en videobellen in allerlei situaties. Ook de overheid en organisaties zoals de Belastingdienst maken in de COVID-19crisis meer, intensiever of anders gebruik van digitalisering en technologie om het werk doorgang te kunnen laten vinden. De pandemie zal de verdere ontwikkelingen op het gebied van digitalisering en technologie ongetwijfeld beïnvloeden. 

Dat we niet meer teruggaan naar de situatie van voor de crisis lijkt evident, maar inmiddels is duidelijk dat vergaande digitalisering en technologie niet alleen maar pluspunten kennen. Naast privacy en veiligheid noemt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) bijvoorbeeld ‘een verschraling van contacten, relaties en maatschappelijke processen en verhoudingen’ als tegenhanger. Ook zal niet iedereen even goed mee kunnen komen in de digitalisering van maatschappelijke processen (WRR, 2020).

Vertrouwen van grote invloed

Wat betekent dit voor de overheid en bijvoorbeeld voor de Nederlandse belastingdienst? Het optreden van de overheid en de relatie met burgers en bedrijven moet zorgen voor vertrouwen, omdat dit van grote invloed is op de bereidheid tot naleving van regels door burgers en bedrijven. Dat betekent dat de overheid en ook de Belastingdienst zich moet richten op ‘publieke belangen’ (WRR, 2013) en dat de Belastingdienst zijn maatschappelijke rol moet vervullen. Zoals de ‘Toeslagenaffaire’ heeft laten zien, is dat nog een hele opgave. Om het geschonden vertrouwen te herstellen is het van belang om die maatschappelijke rol nog nadrukkelijker in te vullen en bijvoorbeeld niet sec naar de uitvoering van wet- en regelgeving te kijken (legalistisch) maar oog te hebben voor de mogelijke effecten daarvan in de samenleving. Dat vraagt van de Belastingdienst om burgers en bedrijven (nog meer) centraal te stellen in zijn werkwijze (Belastingdienst, 2017).

Maar hoe verhoudt die nadruk op een menselijke relatie zich tot de digitalisering en het gebruik van grote hoeveelheden data waardoor menselijke contacten en relaties juist minder belangrijk lijken te worden? In dit essay staat daarom de vraag centraal of de Belastingdienst de voor- en nadelen van digitalisering en technologie kan verenigen en zich kan ontwikkelen tot een digitale fiscale autoriteit met voldoende aandacht voor burgers en bedrijven, dus met een menselijk gezicht. Op deze manier  kan de belastingdienst zo optimaal mogelijk zijn wettelijke taak, namelijk het heffen en innen van belastingen, uitvoeren.